Қырық өтірік
Ертеде бір хан халқына жар шақыртты: «Кімде-кім алдыма келіп, кідірмей-мүдірмей, бір өтірік әңгіме құрастырып айтып өтсе және артынан қырық ауыз өтірікті өлең қылып айтса, сол адамға қызымды беріп, күйеу қыламын, тіпті, уәзір де етемін. Бірақ бір сертім бар: «Әңгімесінің, я өлеңінің ішіне бір ауыз рас сөз қосылса, дарға тартқызамын!»— депті.
Бұл хабар жұрттың құлағына тегіс тиген соң, ханның қызын алып, күйеу болуға қызықпайтын адам болмайды. Әркімдер-ақ дәмелі болып: «Ой, айтпай несі бар!»— деп, ханның алдына барады, бірақ өтірігін келістіріп айта алмай, дарға тартылып жатады.
Жұрттың ең соңынан бір тазша бала кіріп, иіліп, тәжім етіп, сөйлеуге ханнан рұқсатын сұрайды.
Сонда хан тұрып:
— Ие, не арызың бар?— дейді.
— Тақсыр, жарлығыңызды естіп, өтірік әңгіме мен өтірік өлең айтқалы келіп тұрмын!— дейді тазша.
— Жаным-ай, жас бала көрінесің! Сенен естияр талай адамдар да айтамын деп келіп, айта алмай кеткен. Жарқыным, өлуге асығып жүрген не қылған баласың? Тілімді ал да, қайта ғой!— дейді хан.
— Тақсыр-ау, солардан жаным артық па? Айта алмасам, обалым өзіме ғой, рұқсат етіңіз!— дейді тазша.
— Ал, ендеше, сөйлей ғой!— дейді хан.
Тазша:
— Тақсыр, әкемнің белінде, анамның көңілінде жатып, әкемнің әкесінің жылқыларын он бес жыл баққан екенмін! Тапқан ақыма өзіме қалың беріп, әйел алып, бес-алты бала сүйген екенмін! Сол әйелімнен туған балаларымның қолымдағы ең кенжесі осы уақытта жиырманың бесеуінде, өзімнен он жас үлкен!
Жаздың қайнап тұрған ыстық күні жылқымды суарайын деп, құрық үстіне құрық салып, жау тигендей қуалап, айдын-шалқар бір көлге келсем, тақсыр-ай, күннің ыстығын содан білерсіз: көлдің суы кісі бойы, қол ұсыным мұз болып қатып қалыпты: балтамен олай шапқыладым, ойылмады, бұлай шапқыладым, ойылмады, балтаның жүзі жапырылып қалды. Балтамды қойныма салып қойып, сүйменімді қолыма алып, олай түйдім, болмады, бұлай түйдім, болмады, сүйменім майысып қалды. «Енді не қылдым?»— деп дағдарып тұр едім, құдай дес беріп, бір амал ойыма түсе қалды. Дереу кеңірдегімнен ұстап, басымды кеудемнен жұлып алып, ақырын ғана шекеммен бір шық еткізіп қалғанымда, тақсыр-ай, бірі өтірік болмасын, мың жылқым қатар тұрып су ішетін суат ойылды да қалды. Қатқан мұздың астында қалған алпыс ала үйрек, жетпіс шіл үйрек пыр-пыр етіп ұшып кетті. Және менің бағыма суы зәрдей ащы шығып, сонда да жылқым ішіп-ішіп, іші-сырты бірдей болып, қарындары қампайды да қалды! Содан соң жылқыларымды көк мұзды жарып шыққан сар балауса мен көк жоңышқаға матап салып, санамай, түстемей, түгендегенімде,— құдай берерінде сүйтіп береді ғой!— алты құлаш ала биеден туған жеті құлаш жирен құлыным жылқының ішінде де жоқ, сыртында да жоқ, ұры алғанын білмедім, қасқыр жегенін білмедім… Жалма-жан құрығымды мұзға шанша салып, басына шығып, төңірекке көз жіберіп едім, көрінбеді. «Құрығым аласа болған шығар»,— деп, құрықтың басына қамшымды жалғадым, көрінбеді: пышағымның басына қынымды шаншып, оған шығып қарап едім, мұнда да көрінбеді: көңілім әлі биіктетуде болып, оған тебен шаныштым. Және көре алмадым. Әбден дағдарған соң, құрығымнан ақыл сұрадым: «Апыр-ай, енді не қылайын?! Ақылың болса, айтшы?»— дедім. Ол ант соққан жатып тұрып өзімді сөккені. «Ит болмасаң, айналып-айналып жерге қарай бергеніңше, көзіңді жұмып, аспан жаққа да бір қарасаң болмас па еді!»— дегені ғой. «Ойбай-ау, аспанды бұлт басып тұрғанын көрмейсің бе?— деп едім. Одан жаман балағаттап: «Ант ұрған-ау, қолың жоқ па?— дейді.— Бұлттың әрісін әрі, берісін бері сермеп жіберсең, болмас па еді!»— дейді. Ойлап тұрсам, оның сөзі де жөн екен. Дереу қолымды созып жіберіп, бұлттың былайғысын былай, олайғысын олай сыпырып жібергенімде, күннің көзі жарқырап, шайдай ашылды да кетті! Әбден тұралап болып, көзімді шарт жұмып, аспанға қарағанымда,— мұнан артық не тамаша болсын!— Темірқазықтың ар жағында, Шолпан жұлдызының бер жағында манадан бері қарап, таба алмай жүрген
жирен құлыным жайылып жүр екен. Әйелім ұл тапқандай қуанып, құрығымның басында тұрып, секіре беріппін! Жалма-жан құрығымды қайық қылып, пышағымды ескек қылып, теңізге түсе қалып едім, шым батып барамын. Дереу пышағымды қайық қылып, құрығымды ескек қылып түсе қалғанымда, кірпік қаққанша сыр етіп, теңізден өте шықтым! Жирен құлынға міне салып, қайтадан теңізге түсе қалғанымда, шым батып барамын. Дереу инемді қайық етіп, құлынды өңгеріп түсе қалғанымда, көзді ашып-жұмғанша, теңіздің бетімен де емес, түбімен де емес, ортасымен де емес, сыр етіп, өте шықтым. Жылқыға келген соң: «Жүріс алған құрғыр тағы көзден ғайып болып, әуре қылып жүре ме?»— деп, енесін құлынына, құлынды айғырдың құйрығына байлап, жылқыға қоспай, далаға айдап қоя бердім. Бір уақытта айдын мұздың үстіне қарап тұрсам, бітпеген қу тобылғының түбінде бір тумаған ту қоян жатыр екен, жалма-жан садағымды алып, оғымның масақ жағымен атып едім, өтпеді, масақ жағын кіріске қойып, көз жағымен тартқанымда, жұлдыздай ағып өтті де кетті. Асығып-үсігіп, атымды бір қу қазыққа байлай салып, етегіме тезек тере бердім. Бір уақытта қарасам, атым тулап жүр екен: етегімдегі тезекті төге салып, атыма қарай жүгірейін десем, сұмдық-ай, манадан бері тезек деп тергенімнің бәрі бөдене екен, пыр-пыр етіп, бет-бетіне ұшты да кетті. Манағы қу қазық деп атымды байлағаным, аққудың мойны болып шықты, соның қанатынан үркіп, атымның тулап жүргені де сол екен. Атымды ұстап алып, манағы тебен инемді қазық қылып, басымды тоқпақ қылып, жерге қағып жіберіп, соған байлап қойып, «уһ»— деп, демімді алдым. Атып алған қоянымды сояйын десем, қынымда пышағым жоқ. «Апыр-ау, қайда қалды?»— деп ойланып тұрғанымда, үш күн, үш түн барып есіме түсті: баяғы құрығымның басына шанышқан бойымен қарауыл қараған жерде ұмытылып қалған екен. Соған қайта баруға еріндім де, күрек тісімнің біреуін суырып алып, қоянды сонымен соя бердім. Қашаннан
өзімнің мал сойғыштығыммен жеде-қабылдап, қоянды үш күнде сойып болып, қақтап, тұздап: «Енді майын ерітіп алайын»,— деп, бір бүтін қазанға еріткенімде, менің сорыма май ағып, тұрмады. Дереу бүтін қазанды тастай салып, бір тесік қазанға салып ерітіп едім, тақсыр-ай, мұндай қызықты көріп пе едіңіз?! Бір тамшысы жерге тамбай, тұра қалды. Еріген майды ыдысқа қотарғанымда, бір түйе қарнына, бір өгіз қарнына, бір борсық қарнына әрең-әрең сыйды. «Бүл титтей май менің қай керегіме жарайды? Одан да етігімді майлап алғаным олжа шығар!»— деп, бас салып майлағанымда, бір етігімнің жұлығына зорға жетті: қонышыма жетпеді, анау етігім ауыз тиместен қалды. «Ер еңбегіне бір тойсын!»— деген сөз бар еді-ау деп, қоянның бір кесек етін қолыммен күнге әрі-бері қақтап пісіріп, аузыма салайын деп ойлағанымда, сұмдық-ай, аузым орнында жоқ екен, жүрегім мұздай болып: «Апырмай, аузым қайда?»— деп, қайта-қайта бетімді сипаласам, аузым жоқ дегенім ойыншық екен, солайымен кеудемде басым да жоқ екен! Тақсыр-ай, сондағы қорыққаным әлі есімнен кетпейді-ау! «Япыр-ай, бассыз қалай күн көремін?»— деп алақанымды маңдайыма қойып, ойға батып тұрғанымда, біреу иығымнан тартып: «Әке, мына басты танисың ба?»— дейді. Байқап қарасам: өзімнің басым, тауып әкеліп тұрған өзімнің балам! «Шырағым, мұны қайдан таптың?»— деп сұрағанымда: «Суат ойып, инені қазық қып қаққан жеріңде жатыр екен, сенің басың екенін танып, алып келдім»,— дейді. Тақсыр-ай, сондағы қуанғаным әлі есімнен кеткен жоқ!… «Көп жаса, бақытты бол, үбірлі-шүбірлі бол!»— деп балама бата бергенім-ай сонда. Көптен ұйқы көрмей сергелдең болып жүрген байғұс басым, сол мезгілде ұйқы қыстап, қалғымайын ба! Мұздан төсек, қардан жамылғы қылып, жата қалсам, төсектің жылылығына бұйығып, өлген адамдай ұйқтап, қатыппын да қалыппын. Түн ортасы болған кезде, бір нәрсенің сарт та сүрт естілген дыбысымен шошып оянып қарасам, екі етігім жұдырықтасып, қызыл ала қан болып, төбелесіп жатыр екен. «Бұларың қалай?»— деп сұрасам, май жағылмаған етігім жыламсырап: «Қайтейін! Май біткеннің бәрін анау жалмауызың ішіп қойды, маған ауыз тигізген де жоқ»,— деді. Онда екіншісі: «Өзіңнің кем несібелігіңнен көрмей, майдың жетпегенін менен көргенің, сасқаның ба?»— дейді. Ашуымның әбден келгені емес пе. Маңдайларына бір-бір шертіп, екеуін екі жағыма қойып, жата бердім. Таң атқан соң қарасам,— көзін ашпағыр!— Май жағылмаған етігім өкпелеп, түнде қашыпты да кетіпті. «Алда жүгермек-ай,— деп, екі аяғымды бір етікке тығып алып, ізіне түсіп, қуа бердім. Айдан-айлар жүрдім, астымдағы атым зорығып өлді. Жылдан-жылдар жүрдім. Бір кездерде жаялықтай жауырынына қауын егіп, пісіріп отырған егіншіге келдім. Егінші бишара бір піскен қауынды алдыма қойып: «Жарқыным, пышағың бар екен, өзің жарып жей ғой!»— деді. Кездігімді суырып алып, қауынға сала бергенімде,— шіркіннің жетесі босап жүр екен!— теміртегі суырылып, қауынның ішіне түсті де кетті. «Қап, жолым қырсығып жүрген бейбақ едім, бұ да соның салдары ғой!— дедім де:— Бала күннен бірге өсіп, біте қайнаған замандасым еді, қалай көзім қиып, тастап кетейін!— деп, қауынның ішіне сүңгіп, өзім де кіріп кеттім. Ал ізде: тау да қалмады, тас та қалмады, тоғай да қалмады. Апта болды-ау дегенде маған ұқсап, жоқ қарап, сандалып жүрген бір жолаушыға кез болдым. Жоғымның түсін, түгін, ен таңбасын айтып сұрап едім, құдай соққан неме: «Тфу!»— деп, бетіме түкіріп жібергені ғой! «Ау, жының бар немемісің? Жоқ сұрасам, бетіме түкіресің?»— дегенімде, о да бір ісек неме екен, әкіреңдеп: «Жынды демей, не дейін! Мен бір айдан бері атымды зорықтырып, бір айғыр үйірлі қысырағымды таба алмай жүргенімде, сен төрт еліге толмайтын теміртекті іздейсің!— деді. Әлгінің сөзіне шыдай алмай, сол жерде жаттым да төбелестім, жараланбаған жеріміз де қалмады, қып-қызыл ала қанға боялдық, ақырында, мен де, ол да, сілеміз құрып шаршап, екеуміз де төбелесті қойып, бір-бірімізден насыбай атысып, жөн-жөнімізге кете бердік.
Бір күндерде ұлы жиын, ас беріп жатқан қалын елдің үстінен шықтым. «Жақсы болды ғой! Осы жиыннан етігіме де сұрау салайыншы»,— деп, ошақты жағалап келе жатқанымда, аста табақ тартып жүрген бозбалалардың арасында, табақ көтеріп жүрген баяғы қашқан етігім анадайдан көзіме оттай ұшырады. Қатыным бала тапқандай қуанып, секіре беріппін! Етігімнің де көзі мені шалып, ұялғаннан екі беті қып-қызыл болып, қолында көтерген әйдік табақ қазы, қарта, жал, жаяны әкеліп: «Кешегі маған жағуға қимаған майың осы ма еді?»— деп, алдыма сарт еткізіп қоя салды. Пай-пай, тақсыр-ай, сондағы ұялғаным өмірімде есімнен кетер емес! Мінеки, тақсыр, туғаннан бергі жерде басымнан өткен істер осы,— деп, тазша әңгімесін бітірді.
Қиыстырып, бір ауыз шын сөз араластырмай айтқанына ханның көңілі толып:
— Кәне, балам, енді өтірік өлең айтшы!— дейді.
Сонда тазшаның айтқаны:
Тазшаның әңгімесі де, өлеңі де, бастан-аяқ ханның өзі айтқандай, рас сөзден бір ауыз қосылмай айтылғанына ханның мейірі қанып: «Адам қай іске бет түзеп ұмтылса, сол істің үдесінен шығарына көңілім сенеді. Түбінде мұның қолынан үлкен-үлкен жұмыс келер»,— деп, айтқан уәдесімен қызын да береді, уәзір де қылады. Тазша, сөйтіп, мұратына жетеді.
Бұл хабар жұрттың құлағына тегіс тиген соң, ханның қызын алып, күйеу болуға қызықпайтын адам болмайды. Әркімдер-ақ дәмелі болып: «Ой, айтпай несі бар!»— деп, ханның алдына барады, бірақ өтірігін келістіріп айта алмай, дарға тартылып жатады.
Жұрттың ең соңынан бір тазша бала кіріп, иіліп, тәжім етіп, сөйлеуге ханнан рұқсатын сұрайды.
Сонда хан тұрып:
— Ие, не арызың бар?— дейді.
— Тақсыр, жарлығыңызды естіп, өтірік әңгіме мен өтірік өлең айтқалы келіп тұрмын!— дейді тазша.
— Жаным-ай, жас бала көрінесің! Сенен естияр талай адамдар да айтамын деп келіп, айта алмай кеткен. Жарқыным, өлуге асығып жүрген не қылған баласың? Тілімді ал да, қайта ғой!— дейді хан.
— Тақсыр-ау, солардан жаным артық па? Айта алмасам, обалым өзіме ғой, рұқсат етіңіз!— дейді тазша.
— Ал, ендеше, сөйлей ғой!— дейді хан.
Тазша:
— Тақсыр, әкемнің белінде, анамның көңілінде жатып, әкемнің әкесінің жылқыларын он бес жыл баққан екенмін! Тапқан ақыма өзіме қалың беріп, әйел алып, бес-алты бала сүйген екенмін! Сол әйелімнен туған балаларымның қолымдағы ең кенжесі осы уақытта жиырманың бесеуінде, өзімнен он жас үлкен!
Жаздың қайнап тұрған ыстық күні жылқымды суарайын деп, құрық үстіне құрық салып, жау тигендей қуалап, айдын-шалқар бір көлге келсем, тақсыр-ай, күннің ыстығын содан білерсіз: көлдің суы кісі бойы, қол ұсыным мұз болып қатып қалыпты: балтамен олай шапқыладым, ойылмады, бұлай шапқыладым, ойылмады, балтаның жүзі жапырылып қалды. Балтамды қойныма салып қойып, сүйменімді қолыма алып, олай түйдім, болмады, бұлай түйдім, болмады, сүйменім майысып қалды. «Енді не қылдым?»— деп дағдарып тұр едім, құдай дес беріп, бір амал ойыма түсе қалды. Дереу кеңірдегімнен ұстап, басымды кеудемнен жұлып алып, ақырын ғана шекеммен бір шық еткізіп қалғанымда, тақсыр-ай, бірі өтірік болмасын, мың жылқым қатар тұрып су ішетін суат ойылды да қалды. Қатқан мұздың астында қалған алпыс ала үйрек, жетпіс шіл үйрек пыр-пыр етіп ұшып кетті. Және менің бағыма суы зәрдей ащы шығып, сонда да жылқым ішіп-ішіп, іші-сырты бірдей болып, қарындары қампайды да қалды! Содан соң жылқыларымды көк мұзды жарып шыққан сар балауса мен көк жоңышқаға матап салып, санамай, түстемей, түгендегенімде,— құдай берерінде сүйтіп береді ғой!— алты құлаш ала биеден туған жеті құлаш жирен құлыным жылқының ішінде де жоқ, сыртында да жоқ, ұры алғанын білмедім, қасқыр жегенін білмедім… Жалма-жан құрығымды мұзға шанша салып, басына шығып, төңірекке көз жіберіп едім, көрінбеді. «Құрығым аласа болған шығар»,— деп, құрықтың басына қамшымды жалғадым, көрінбеді: пышағымның басына қынымды шаншып, оған шығып қарап едім, мұнда да көрінбеді: көңілім әлі биіктетуде болып, оған тебен шаныштым. Және көре алмадым. Әбден дағдарған соң, құрығымнан ақыл сұрадым: «Апыр-ай, енді не қылайын?! Ақылың болса, айтшы?»— дедім. Ол ант соққан жатып тұрып өзімді сөккені. «Ит болмасаң, айналып-айналып жерге қарай бергеніңше, көзіңді жұмып, аспан жаққа да бір қарасаң болмас па еді!»— дегені ғой. «Ойбай-ау, аспанды бұлт басып тұрғанын көрмейсің бе?— деп едім. Одан жаман балағаттап: «Ант ұрған-ау, қолың жоқ па?— дейді.— Бұлттың әрісін әрі, берісін бері сермеп жіберсең, болмас па еді!»— дейді. Ойлап тұрсам, оның сөзі де жөн екен. Дереу қолымды созып жіберіп, бұлттың былайғысын былай, олайғысын олай сыпырып жібергенімде, күннің көзі жарқырап, шайдай ашылды да кетті! Әбден тұралап болып, көзімді шарт жұмып, аспанға қарағанымда,— мұнан артық не тамаша болсын!— Темірқазықтың ар жағында, Шолпан жұлдызының бер жағында манадан бері қарап, таба алмай жүрген
жирен құлыным жайылып жүр екен. Әйелім ұл тапқандай қуанып, құрығымның басында тұрып, секіре беріппін! Жалма-жан құрығымды қайық қылып, пышағымды ескек қылып, теңізге түсе қалып едім, шым батып барамын. Дереу пышағымды қайық қылып, құрығымды ескек қылып түсе қалғанымда, кірпік қаққанша сыр етіп, теңізден өте шықтым! Жирен құлынға міне салып, қайтадан теңізге түсе қалғанымда, шым батып барамын. Дереу инемді қайық етіп, құлынды өңгеріп түсе қалғанымда, көзді ашып-жұмғанша, теңіздің бетімен де емес, түбімен де емес, ортасымен де емес, сыр етіп, өте шықтым. Жылқыға келген соң: «Жүріс алған құрғыр тағы көзден ғайып болып, әуре қылып жүре ме?»— деп, енесін құлынына, құлынды айғырдың құйрығына байлап, жылқыға қоспай, далаға айдап қоя бердім. Бір уақытта айдын мұздың үстіне қарап тұрсам, бітпеген қу тобылғының түбінде бір тумаған ту қоян жатыр екен, жалма-жан садағымды алып, оғымның масақ жағымен атып едім, өтпеді, масақ жағын кіріске қойып, көз жағымен тартқанымда, жұлдыздай ағып өтті де кетті. Асығып-үсігіп, атымды бір қу қазыққа байлай салып, етегіме тезек тере бердім. Бір уақытта қарасам, атым тулап жүр екен: етегімдегі тезекті төге салып, атыма қарай жүгірейін десем, сұмдық-ай, манадан бері тезек деп тергенімнің бәрі бөдене екен, пыр-пыр етіп, бет-бетіне ұшты да кетті. Манағы қу қазық деп атымды байлағаным, аққудың мойны болып шықты, соның қанатынан үркіп, атымның тулап жүргені де сол екен. Атымды ұстап алып, манағы тебен инемді қазық қылып, басымды тоқпақ қылып, жерге қағып жіберіп, соған байлап қойып, «уһ»— деп, демімді алдым. Атып алған қоянымды сояйын десем, қынымда пышағым жоқ. «Апыр-ау, қайда қалды?»— деп ойланып тұрғанымда, үш күн, үш түн барып есіме түсті: баяғы құрығымның басына шанышқан бойымен қарауыл қараған жерде ұмытылып қалған екен. Соған қайта баруға еріндім де, күрек тісімнің біреуін суырып алып, қоянды сонымен соя бердім. Қашаннан
өзімнің мал сойғыштығыммен жеде-қабылдап, қоянды үш күнде сойып болып, қақтап, тұздап: «Енді майын ерітіп алайын»,— деп, бір бүтін қазанға еріткенімде, менің сорыма май ағып, тұрмады. Дереу бүтін қазанды тастай салып, бір тесік қазанға салып ерітіп едім, тақсыр-ай, мұндай қызықты көріп пе едіңіз?! Бір тамшысы жерге тамбай, тұра қалды. Еріген майды ыдысқа қотарғанымда, бір түйе қарнына, бір өгіз қарнына, бір борсық қарнына әрең-әрең сыйды. «Бүл титтей май менің қай керегіме жарайды? Одан да етігімді майлап алғаным олжа шығар!»— деп, бас салып майлағанымда, бір етігімнің жұлығына зорға жетті: қонышыма жетпеді, анау етігім ауыз тиместен қалды. «Ер еңбегіне бір тойсын!»— деген сөз бар еді-ау деп, қоянның бір кесек етін қолыммен күнге әрі-бері қақтап пісіріп, аузыма салайын деп ойлағанымда, сұмдық-ай, аузым орнында жоқ екен, жүрегім мұздай болып: «Апырмай, аузым қайда?»— деп, қайта-қайта бетімді сипаласам, аузым жоқ дегенім ойыншық екен, солайымен кеудемде басым да жоқ екен! Тақсыр-ай, сондағы қорыққаным әлі есімнен кетпейді-ау! «Япыр-ай, бассыз қалай күн көремін?»— деп алақанымды маңдайыма қойып, ойға батып тұрғанымда, біреу иығымнан тартып: «Әке, мына басты танисың ба?»— дейді. Байқап қарасам: өзімнің басым, тауып әкеліп тұрған өзімнің балам! «Шырағым, мұны қайдан таптың?»— деп сұрағанымда: «Суат ойып, инені қазық қып қаққан жеріңде жатыр екен, сенің басың екенін танып, алып келдім»,— дейді. Тақсыр-ай, сондағы қуанғаным әлі есімнен кеткен жоқ!… «Көп жаса, бақытты бол, үбірлі-шүбірлі бол!»— деп балама бата бергенім-ай сонда. Көптен ұйқы көрмей сергелдең болып жүрген байғұс басым, сол мезгілде ұйқы қыстап, қалғымайын ба! Мұздан төсек, қардан жамылғы қылып, жата қалсам, төсектің жылылығына бұйығып, өлген адамдай ұйқтап, қатыппын да қалыппын. Түн ортасы болған кезде, бір нәрсенің сарт та сүрт естілген дыбысымен шошып оянып қарасам, екі етігім жұдырықтасып, қызыл ала қан болып, төбелесіп жатыр екен. «Бұларың қалай?»— деп сұрасам, май жағылмаған етігім жыламсырап: «Қайтейін! Май біткеннің бәрін анау жалмауызың ішіп қойды, маған ауыз тигізген де жоқ»,— деді. Онда екіншісі: «Өзіңнің кем несібелігіңнен көрмей, майдың жетпегенін менен көргенің, сасқаның ба?»— дейді. Ашуымның әбден келгені емес пе. Маңдайларына бір-бір шертіп, екеуін екі жағыма қойып, жата бердім. Таң атқан соң қарасам,— көзін ашпағыр!— Май жағылмаған етігім өкпелеп, түнде қашыпты да кетіпті. «Алда жүгермек-ай,— деп, екі аяғымды бір етікке тығып алып, ізіне түсіп, қуа бердім. Айдан-айлар жүрдім, астымдағы атым зорығып өлді. Жылдан-жылдар жүрдім. Бір кездерде жаялықтай жауырынына қауын егіп, пісіріп отырған егіншіге келдім. Егінші бишара бір піскен қауынды алдыма қойып: «Жарқыным, пышағың бар екен, өзің жарып жей ғой!»— деді. Кездігімді суырып алып, қауынға сала бергенімде,— шіркіннің жетесі босап жүр екен!— теміртегі суырылып, қауынның ішіне түсті де кетті. «Қап, жолым қырсығып жүрген бейбақ едім, бұ да соның салдары ғой!— дедім де:— Бала күннен бірге өсіп, біте қайнаған замандасым еді, қалай көзім қиып, тастап кетейін!— деп, қауынның ішіне сүңгіп, өзім де кіріп кеттім. Ал ізде: тау да қалмады, тас та қалмады, тоғай да қалмады. Апта болды-ау дегенде маған ұқсап, жоқ қарап, сандалып жүрген бір жолаушыға кез болдым. Жоғымның түсін, түгін, ен таңбасын айтып сұрап едім, құдай соққан неме: «Тфу!»— деп, бетіме түкіріп жібергені ғой! «Ау, жының бар немемісің? Жоқ сұрасам, бетіме түкіресің?»— дегенімде, о да бір ісек неме екен, әкіреңдеп: «Жынды демей, не дейін! Мен бір айдан бері атымды зорықтырып, бір айғыр үйірлі қысырағымды таба алмай жүргенімде, сен төрт еліге толмайтын теміртекті іздейсің!— деді. Әлгінің сөзіне шыдай алмай, сол жерде жаттым да төбелестім, жараланбаған жеріміз де қалмады, қып-қызыл ала қанға боялдық, ақырында, мен де, ол да, сілеміз құрып шаршап, екеуміз де төбелесті қойып, бір-бірімізден насыбай атысып, жөн-жөнімізге кете бердік.
Бір күндерде ұлы жиын, ас беріп жатқан қалын елдің үстінен шықтым. «Жақсы болды ғой! Осы жиыннан етігіме де сұрау салайыншы»,— деп, ошақты жағалап келе жатқанымда, аста табақ тартып жүрген бозбалалардың арасында, табақ көтеріп жүрген баяғы қашқан етігім анадайдан көзіме оттай ұшырады. Қатыным бала тапқандай қуанып, секіре беріппін! Етігімнің де көзі мені шалып, ұялғаннан екі беті қып-қызыл болып, қолында көтерген әйдік табақ қазы, қарта, жал, жаяны әкеліп: «Кешегі маған жағуға қимаған майың осы ма еді?»— деп, алдыма сарт еткізіп қоя салды. Пай-пай, тақсыр-ай, сондағы ұялғаным өмірімде есімнен кетер емес! Мінеки, тақсыр, туғаннан бергі жерде басымнан өткен істер осы,— деп, тазша әңгімесін бітірді.
Қиыстырып, бір ауыз шын сөз араластырмай айтқанына ханның көңілі толып:
— Кәне, балам, енді өтірік өлең айтшы!— дейді.
Сонда тазшаның айтқаны:
Қайныма қарға мініп, ұрын бардым,— деп аяқтады өлеңін тазша.
Күйеуден өзім қатар бұрын бардым.
Айғырын шегірткенің ұстап мініп,
Алдынан қайын атам қырындадым!
Жүк артып инелікке, ерте көштім,
Шүйкелеп сары майдан арқан естім.
Мұртына шегірткенің ат арқандап,
Дегенде: «өлдім-талдым!»— әрең шештім.
Міндім де қара қоңыз, аяңдадым,
Салдыртып аяңына қоян алдым.
Япыр-ай, сол қоянның семізін-ай,
Көтеріп қоңызыма қоя алмадым!
Міндім де жасыл қоңыз сона қудым,
Басынан мұнар төбе сағым будым.
Дәулеттің құдай берген арқасында
Қанменен көйлегімнің кірін жудым.
Үш жаста мергеншілік кәсіп қылдым,
Ши оқпен мың құланды атып қырдым.
Ауынан өрмекшінің кілем тоқып,
Ұялмай, жүз тұсақтан сатып тұрдым.
Балықтың қабыршағын отқа жақтым,
Өтірік бір сөз айтпай жұртқа жақтым.
Бір сонам асыранды қашып кетіп,
Дүниеден, он жыл іздеп, азар таптым.
Ақылдан ер жеткен соң болдым жарым.
Бір суыр мал дегенде, қолда барым.
Әйелім тел қоянды жаздай сауып,
Түйреді сары майды екі қарын.
Бергенде бақа қызын көбелекке,
Жүріпті қара шыбын жеңгелікке.
Бір туын құмырсқаның ұстап сойып,
Той қылып, ат шаптырды төңірекке.
Міндім де қара қоңыз, сона қудым,
Үш жұма, үш ай жүріп, қона қудым.
Қумасқа белді байлап, тұрып едім,
Дегенге жеңгем жерік бола қудым.
Бай болдым төрт түлікке тумай жатып,
Балама қалың бердім бәрін сатып.
Ретін мал жаюдың білмеген соң,
Сондықтан кедейлікке қалды батып!
Байлықтан ыза шектім ақырында,
Бір түйір мал болмады жақынымда:
Малымның бәрін жинап отқа жағып,
Отырмын кедейліктің тақырында.
Қамыстан жылқы ұстауға құрық қылдым,
Жусаннан үйге тіреу сырық қылдым.
Бір талын сойылымның кесіп алып,
Көшкенде мал айдайтын шыбық қылдым.
Жиынға, салтанатқа кидім құрым,
Қытықтап, зорға айтқыздым ханның сырын.
Келгенде қалыңдығым жиырма жасқа,
Қайныма жиырма бес жас бардым бұрын.
Жүз салған қорғасыннан қара балтам,
Шықпады он матадан сыңар қалтам.
Дәулеттің маған келген арқасында,
Көшкенде жүз түлкіге жүгімді артам.
Айдадым, жылқы қылып, тоқсан түлкі,
Борсықты ұстап мінсең — аттың мүлкі.
Ішінде топ адамның тулап жығып,
Қылдың-ау, ойбай, қарсақ, жұртқа күлкі!
Арасын жырып қостым шөл қуаңның,
Молықтым, елін билеп бес дуанның:
Екі жүз құнан қойым егіз туып,
Осыған, нанар болсаң, көп қуандым!
Мен көрдім қара шіркей бала қаздай,
Жүк арттым бес қарсаққа ала жаздай.
Түлкісін қырдың қызыл жайлаймын деп,
Қан түсіп аяғына, өле жаздады-ай.
Тамырға шын сөзімді қап-қап бердім,
Найзасын нар қамысқа саптап бердім.
Жүйрігін тасбақаның ұстап мініп,
Түлкіге тастан қашқан тап-тап бердім!
Басынан Қап тауының қора қылдым,
Бітер деп бес мың жылқы жоба қылдым:
Топан су тау басына дамыл бермей,
Қылмасқа енді қора тоба қылдым.
Баласы қасқа айғырдың бөлтірікті,
Айтпаймын өлтірсең де өтірікті.
Мың кісі бір тышқанға мінгескенде,
Апырым-ай, бәрін тулап өлтіріпті!
Мен өзім кішкенеден қарға бақтым,
Қашырмай сол қарғаны зорға бақтым.
Біреуі жануардың үздік шығып,
Мойнына ақ киізден белгі тақтым.
Басында керегенің үрген қарын,
Көтердім балуандықпен соның бәрін.
Түйеге теңдеп соны қойғанымда,
Мертікті, көтере алмай, қара нарым!
Масаның сілекейін желі қылдым.
Шымшықтың жұмыртқасын келі қылдым.
Қамыстан сегіз қабат үй істетіп,
Жонынан шегірткенің көген тілдім.
Шымшықтың шылым шектім бақайынан,
Қоянның атым үрікті топайынан.
Тазшаның ақылы артық, ойы жетік:
Көртышқан етік қылдым шоқайынан.
Басына бәйтеректің тіктім орда,
Көкорай шалғын екен қорда-қорда.
Қос атпен күні-түні бірдей қуып,
Қашаған бір битімді тұттым зорға.
Мен өзім өтіріктен пайда еткенмін;
Бит терісін биялай, қалта еткенмін.
Етіне бір шіркейдің қазан толмай,
Соймасқа қайтып шіркей ант еткенмін.
Мыс егіп, көбік қарда алтын ордым,
Ізіне ақ жыланның қақпан құрдым.
Шегірткем мініп жүрген тулап еді,
Жалғыз тал қыл қамшыммен өлгенше ұрдым.
Түгестім сар аяқпен Сырдың суын,
Он нарға артып жүрмін қыздың буын.
Еншіге әкем берген мың қоянның
Сол қыста қырып алдым барлық туын.
Тілімнің келмейді ебі өтірікке,
Тақсыр-ау, осыным да өтірік пе?
Қырық байтал қалың малға санап алып,
Қыз бердім, отау тігіп кекілікке!
Биені, қымыз іштім, мұзға байлап,
Тышқанды жауыр қылдым үш жыл айдап,
Қырық тоғыз мүшелімде әкем туып,
Жүгірдім, қуанғаннан алақайлап.
Отыным жазда жаққан мұздан болды,
Салымым жүз жасаған қыздан болды.
Былтырғы жерошаққа жаққан отым
Тұтанып, зорға биыл қызған болды.
Сауысқан алып ұшты бөлтірікті,
Айтпаймын қыз берсең де өтірікті!
Шіркіннің тепкісінің қаттысын-ай,
Бір қызды шыбын теуіп өлтіріпті!
Қоянның шаңырақтай омыртқасы,
Көнектей көлбақаның жұмыртқасы.
Болғандай енді өтірік несі қалды,
Түбінен шау қияқтың ердің қасы.
Жонынан атжалманның айыл алдым,
Үш жергем, ішін жарып, майын алдым.
Ізіне аттың басқан қақ тұрыпты,
Қырық құлаш қармақ салып, жайын алдым.
Шымшықтың шылым шектім қу басынан.
Атжалман арқан естім шудасынан.
Қырық қарға, отыз сона құда түсіп,
Инелік киіт киді құдасынан.
Серік боп құрқылтаймен қылдым сауда,
Айналды серіктіктің арты дауға.
Борсыққа жарап жүрген міне шауып,
Ұрандап, бір бүйірден тидім жауға.
Дарияға тоған бастым ебелектен,
Жаратып, қасқыр қудым көбелекпен.
Жығылып тас кенеден мойны үзіліп,
Бір кемпір «ә» дегенде өле кеткен.
Аспанға алты жерден тіреу қойдым,
Борышыма жел жемісін бере қойдым.
Жүрегін құрқылтайдың төрт бөліп жеп,
Нансаңыз, өмірімде бір-ақ тойдым!
Сауысқан елден асты аққуды іліп,
Елімді қызғыш шауып, салды бүлік.
Қақалып кеше кешке жеген етке,
Қолқамда бес жыл тұрды кәрі жілік.
Күмістен ақ тышқанға таға қылдым,
Құйрығын көр тышқанның жаға қылдым.
Терісін он бес маса теспей сойып,
Жиынға он бес қарыс саба қылдым.
Жабылып тоғыз жігіт көтере алмай,
Қылмасқа ондай саба тоба қылдым.
Өтірік айтпағаннан жұртқа жақтым,
Құмырсқаны қайырып, қойдай бақтым.
Ел қыдырған кешегі есер кезде
Бөгелектің басына тана тақтым.
Бір қоянды міндім де, аспанға ұштым,
Екпініне шыдамай, жерге түстім.
Алты күндей ақ боран соғып еді,
Жалғыз қурай ығында ас қып іштім.
Дүниенің ауыры үрген қуық,
Жалғыз өзім көтердім аузын буып.
Үлкеніне шіркейдің арба жектім,
Ондай мықты көрмедім өзім туып.
Бес қарсақты күнінде баса жектім,
Жүргізе алмай, шіркінді азап шектім:
Екі теңді үстіне теңдеп алып,
Қара жолдың үстінде борт-борт шаптым.
Үлкеніне шіркейдің арба салдым,
Басқа, көзге төпелеп, зорға салдым.
Мені мықты дегенге жұрт нанбайды,
Қойдай битті көтеріп отқа салдым!
Өтірікті айтпаймын ең басынан,
Арқан естім бозторғай шудасынан.
Алты инелік, бес торғай той қылыпты,
Киіт кидік солардың құдасынан.
Өтірік өлең айтпаймын ең басынан,
Шылым қылдым шымшықтың қу басынан,
Қара шіркей етіне қазан толды,
Астау-астау ет қалды әр басынан.
Маса деген бірталай бақыр екен,
Сона деген қансорғыш пақыр екен,
Екеуінің қылығы асқынған соң,
Құмырсқалар жазалап жатыр екен.
Бүгелектің терісі — ер-тұрманым,
Қоян мініп, мен өзім жау қуғанмын.
Шегірткенің айғырын ұстап мініп,
Тұра қашқан түлкіні бір бұрмаймын.
Көлбақаның көнектей сүйегі бар,
Көртышқанның қырық құлаш үйегі бар.
Өзім барып, жерінен алып келдім,
Бір түлкінің қырық арба сүйегі бар!
Тазшаның әңгімесі де, өлеңі де, бастан-аяқ ханның өзі айтқандай, рас сөзден бір ауыз қосылмай айтылғанына ханның мейірі қанып: «Адам қай іске бет түзеп ұмтылса, сол істің үдесінен шығарына көңілім сенеді. Түбінде мұның қолынан үлкен-үлкен жұмыс келер»,— деп, айтқан уәдесімен қызын да береді, уәзір де қылады. Тазша, сөйтіп, мұратына жетеді.
Комментариев нет:
Отправить комментарий